İki kutuplu dünyada NATO karşısında ikinci bir güç olarak ortaya çıkan Varşova Paktı, 1955'te Doğu Almanya, Arnavutluk, Bulgaristan, Çekoslovakya, Macaristan, Polonya, Romanya ve Sovyetler Birliği'nin katılımıyla kuruldu.
Dönemin 8 sosyalist ülkesi, hem sosyalizmi yaymak hem de sosyalizm karşıtı NATO'nun silahlanmaya hız vermesi karşısında birlikte hareket etmek için oluşturdukları paktla tehditlere karşı da önlem almayı planlıyordu.
İşbirliği, dayanışma ve danışma kavramlarının öne çıktığı kuruluş anlaşmasında pakt üyelerine karşı saldırılara ortaklaşa karşılık verileceği ifadeleri de yer alıyordu.
Varşova Paktı'nın bir ordusu bulunuyordu ve komutasını Birleşik Yüksek Komutan yürütüyordu. Avrupa'da 4,5 milyon olmak üzere 6,3 milyon silah altında askeri bulunan paktın, 60 bin tankı, 12 bin uçağı, 300 denizaltısı, 40 savaş gemisi ile bunlara entegre nükleer balistik füzeleri, seyir füzeleri, bombardıman uçakları gibi geniş bir envanteri de vardı.
Kıtalararası balistik füzeler, denizaltı ve gemilerden atılan balistik füzeler gibi gelişmiş silahlara da sahip paktın asker sayısı, en geniş döneminde NATO ülkelerinin toplamından 920 bin fazlayken sadece Sovyetler Biriliği'nin ABD'nin üç katı askeri bulunuyordu.
Üye ülkelerde Sovyet askerleri konuşlandı
Varşova Paktı'nın Birleşik Yüksek Komutanlığına ise kuruluşundan dağılışına kadar sadece Sovyet komutanlar getirildi.
Üye ülkelerde Sovyet askeri konuşlandırma kuralı da paktla getirilen bir diğer uygulamaydı. Ancak bu uygulama zamanla oluşumu Sovyetler'in sosyalist ülkeleri hizaya çekmek için kullandığı bir kontrol mekanizması haline geldi.
Varşova Paktı üyeleri, işbirliği kapsamında Sovyetler'in Afganistan işgaline destek verdiğini açıklarken, sosyalizmden uzaklaşma girişimleri karşısında kendi üyeleri Çekoslovakya'ya toplu müdahalede bulundular.
Sovyetler Birliği, Macaristan'da da benzeri bir müdahalede bulunurken dünyada güce dengeyi getirmeyi hedefleyen paktın safları 35 yılda gevşemeye başladı.
Pakt üyelerinin Çekoslovakya'yı işgaliyle 1968'de Arnavutluk üyelikten çekilirken 1990'da Doğu Almanya, Batı Almanya'yla birleşmek için pakttan ayrıldı.
Ülkelerindeki siyasi değişiklikler ve toplumsal hareketler nedeniyle 1980'lerin sonunda Çekoslovakya, Polonya ve Macaristan da Varşova Paktı'nın askeri tatbikatlarına katılmama kararı aldı.
Şubat 1991'de Macaristan'daki Varşova Paktı Savunma ve Dışişleri Bakanları Toplantısında üyeler, paktı oluşturan anlaşmayı lağvettiklerini duyurdu. Varşova Paktı, Temmuz 1991'de ise resmen sona erdi.
Paktın sona ermesinden yaklaşık 6 ay sonra Varşova Paktı'nın lider ülkesi Sovyetler Birliği de dağıldı.
Üyeleri rakip ittifaka katıldı
Doğu Almanya, 1990'da Batı Almanya'yla birleşerek NATO üyesi olurken Çekoslovakya'yı oluşturan ülkelerden Çekya ile Macaristan ve Polonya 1997'de Madrid Zirvesi'nde katılım müzakerelerine başlamaya davet edildiler, 1999'da ise üye oldular.
Bulgaristan, Romanya, ve Çekoslovakya'nın diğer parçası Slovakya 2004'te, Arnavutluk da 2009'da NATO üyesi oldu.
Eski Varşova Paktı üyeleri, Rusya'nın bölgedeki tüm planlarına da karşı çıkan ülkeler haline geldi. Son olarak Rusya-Ukrayna savaşıyla Rusya'yla bağlarını koparan bazı üyeler, ülkelerindeki Rus diplomatlarını da sınır dışı ediyor.
Savaşın ardından Avrupa ülkelerinde görev yapan 330'un üzerinde Rus diplomat sınır dışı edilirken Polonya 45, Slovakya 38, Almanya 40, Çekya 1 diplomatı istenmeyen kişi ilan etti.
Ukrayna'ya önemli ölçüde destek veren Polonya ve Romanya, hem çok sayıda Ukraynalı mülteciye ev sahipliği yapıyor hem de Ukrayna'nın dünyaya açılan kapısı konumuyla bu ülkeye askeri destek girmesinde önemli rol oynuyor.
Batı'yla Rusya'yı karşı karşıya getiren 2018'deki İngiltere'de çifte ajan Sergey Skripal'in zehirlenmesi, 2006'daki eski istihbaratçı Aleksandr Litvinenko'nun zehirlenmesi ve Rus muhalif Aleksey Navalnıy'ın tutuklanması gibi olaylarda da eski Varşova Paktı üyeleri, Rus diplomatları sınır dışı etme furyasına güçlü şekilde katıldı.
Çekya da 2021'de aldığı kararla, ülkede 2014'te yaşanan bir patlamada sorumluluğu bulunduğu iddiasıyla 18 Rus diplomattan ülkeyi terk etmesini istedi.