Manastırda; ana kilise olan mağara kilise, farklı büyüklükte on şapel, ayazma, çan kulesi, kütüphane, iki katlı mutfak, çeşme, idari mekânlar, keşişlerin kaldıkları odalar ile misafirhaneler yer alıyor.
Sümela Manastırı, onaylanan projeler kapsamında kayalık alanlarda güçlendirme ve yapıların restorasyonunun yapılması amacıyla 22 Eylül 2015 tarihinde ziyarete kapatıldı. Manastırda yürütülen 1. Etap restorasyon çalışmaları kapsamında, Manastıra ulaşan patikada ahşap platformlu yürüyüş yolu, ahşap merdivenler, taş duvar ve taş döşeme kaplama imalatları yapıldı. Bunun yanında kaya yüzeyinde kontrollü yamaç temizliği, can ve mal güvenliği riskine yönelik olarak bariyer yapımı, çelik tel ağ ile kaplama yapımı gerçekleştirildi. Ayrıca su kemerleri, gişe, güvenlik ve tuvalet yapılarının yenilenmesi, kafeterya binasının restorasyonu yapıldı. 1.Etap çalışmaları sonrasında manastır 25 Mayıs 2019 tarihinde ziyarete açıldı. 2. Etap çalışmaları ise. Manastır içindeki binaların risk altında olması, can ve mal güvenliği açısından çok büyük tehlike arz etmesi nedeniyle endüstriyel dağcılar tarafından çalışmalar yürütülmüş olup, kaya yüzeyinde kontrollü yamaç temizliği, çeşitli ölçülerde ankrajlar, bariyer yapımı, çok sayıda kalıcı ankraj ve gergi halatları yapılmış, kaya yüzeylerine yüksek çekerli çelik tel ağ ile kaplama yapımı, manastır iç yapıları üstünde yükselen doğal mağara tavanında yüksek dayanımlı çelik tel ağ yapımı ile manastır üzerinde bulunan kaya yüzeylerinde geniş ölçekli bir iyileştirme ve destekleme çalışması yapıldı. Bununla birlikte Manastır içerisinde yer alan birimlerde muhdes uygulamaların sökülerek özgün malzeme ile değişimi ve diğer imalatları gerçekleştirildi. 2.Etap çalışmalarının ardından Sümela Manastırı 1 Temmuz 2021 günü ziyarete açıldı. Ana kaya kilisesinde Bakanlığa bağlı Restorasyon ve Konservasyon Bölge Laboratuvarı Müdürlüklerinden uzman restoratörlerce öncelikle fresklerin mevcut durumları fotoğraflı çizimlerle belgelenmiş, ardından boyalardan örnekler alınarak tür analizi yapıldı. Bozulmaların nedenleri belirlenerek müdahale yöntemleri geliştirildi. Son olarak elde edilen veriler yardımıyla özgün renkler ile canlandırma işlemi yapıldı.
Bu çalışmalarda bugüne kadar hiç ziyarete açılmamış olan misafirhane, manastırın kuzeyinde yer alan şapel, keşiş ve inziva odaları; ayrıca kiler, mahzen gibi bölümlerin restorasyonları tamamlanarak ziyarete açıldı. Bunun ardından Sümela Manastırı ”Taş Düşme Tehlikesi Önlenmeleri İşi” kapsamında yürütülen çalışmalar nedeniyle 1 Kasım 2021-30 Nisan 2022 tarihleri arasında ziyarete kapatılırken, 1 Mayıs 2022 tarihinde yeniden ziyarete açıldı.